SHTETET E RREZUARA DHE TE DESHTUARA

Aspekti historik mbi shtetin.
Shteti eshte institucion ,qe themelet e tij i ka qe ne antikitet.Daton 6 000 vjet me pare, tek shoqerite e para qe linden ne Mesopotami.Ne Evrope shteti modern,me ushtri te medha,fuqi tatuese ,dhe nje burokraci te centralizuar me autoritet sovran,eshte shume me i vone dhe daton kater apo peseqind vjet me pare me fuqizimin e monarkive te Frances ,Spanjes dhe Suedise.Lindja e ketyre shteteve te afta te sigurojne rend ,siguri,ligj dhe te drejta pronesie, beri te mundur lindjen e nje bote moderne.
Shekulli filloi me nje rend boteror liberal,te kryesuar nga shteti me liberal i botes,Britania e madhe.Politika rreth viteve 1990 tentonte te reduktonte,madhesine e sektorit shteteror, ku shume nga vendet e ish botes komuniste po dilnin nga sundimi autoritarist, per te hyre ne rrugen e demokratizimit te metejshem.
Shtetet mund te vendosen nje nje varg force, nga njeri skaj jane shtetet e forta,tiparet kryesore te te cileve jane lidhjet e forta mes komponenteve materiale,mendore, dhe institucional, qe te gjithe te qarkuar brenda nje shkalle te larte legjitimiteti horizontal, vertikal, dhe nga skaji tjeter jane shtetet e deshtuara, entitete politike, qe jane shembur.Aty ekziston pak ose aspak rendi publik,udheheqja nuk gezon as autoritet,as besnikeri,ndersa nje numer grupesh armatosen per tu rezistuar atyre qe mundohen te integrojne,bashkesine apo te vendosin nje rend efektiv.
Lufta mes bashkesive, dhe rregulli vendoset nga kapedanet,bandat dhe fraksionet ,jane ne rend te dites.Shumica e shteteve, ne te shumten e kohes qendrojne mes skajeve.Ne skajin e forte te vargut kemi Zvicren,Norvegjine, Malajzia, Singapori dhe Shba, ndersa Libanin,Irakun,Palestinen,Avganistanin dhe Somaline,Algjerine ne kategorine e shtetit te deshtuar.
Me kalimin e kohes, shtetet levizin ne vargun e tyre,ato nuk prehen perfundimisht,megjithese ka mundesi qe disa shtete te deshtuara, thjesht mund te zhduken duke u aneksuar,nje praktike kjo e zakonshme ne Evrope para shekullit te njezete, dhe e provuar kohet e fundit me Gjermanine Lindore.Dobesimi, ose forcimi i shtetit varet nga nje sere prirjesh politike,ekonomike,sociale dhe filozofike. Kanadaja sot eshte me e dobet ,se sa ishte dy dekada me pare,por ne vitet 1960 ishte me e forte se ne vitet 1860.
Terrorizmi i vendosur me afer Avganistanit, sesa ndonje vendi tjeter renditet perkrah Somalise, si nje shtet i dobet, ne vitet 1970 ne nje shtet te deshtuar, ne vitet 1990.Shume vende si Malajzia,Kili jane zhvendosur ne menyre mjaft te qendrueshme, nga pozicioni i dobesise drejt nje forcimi me te madh ndonese ende nuk eshte ne kategorine e shteteve te fuqishme.
Gjithsesi ajo qe vihet re, eshte lidhja e forces se shtetit me luften,perderisa shumica e lufterave te te gjitha tipave pas 1945 e kane zanafillen brenda midis shteteve te dobeta.Shtetet e forta kane luftuar kunder te dobeteve,por jo kunder njeri –tjetrit.
Shteti duhet te kete nje ekuiliber te aresyeshem midis kerkesave per te marre, dhe pritshmerive ne sigurimin e sherbimeve dhe pjesemarrjes.Kur shteti merr, por nuk siguron sherbimet e nevojshme te popullit te tij, apo pjesemarrjen ne vendime dhe ne vendimarrje,ai rrezikon ta humbe legjitimimtetin e tij, dhe mund te perballet me kryengritje te armatosur dhe me protesta.Ne Francen e shekullit nentembedhjete, te tilla kryengritje ishin aq te zakonshme sa dhe ndryshimi i stineve.Shkaqet ishin mungesa e ushqimit,taksa te renda etj.Eshte e rendesishme qe te theksohet, se marreveshtja e heshtur mbi nxjerrjen,sherbimet, dhe pjesemarrjen eshte gjithmone nje ceshtje gjykimi, dhe perceptimi qe ndryshon sic ishte akuza per shkeputjen e Sllovanise dhe Kroacise ne rrethanat e viteve 1990-1991.
Shkelja sistematike e parimeve, ose nenvleftesimi per ti ndryshuar ato ne kushtet e rrethanave te ndryshme, con shpesh ne gerryerjen e legjitimitetit.Rritja e shpejte e popullsise muslimane ne Liban coi ne kerkesen, per te ndryshuar marreveshjen e 1943-shit sipas se ciles postet qeveritare ndaheshin midis bashkesive te ndryshme fetare.Aty nga vitet 1970 te krishteret e Libanit qe ishin pakice,nuk pranuan te ndryshonin kushtetuten,per te ndryshuar rregullat e lojes ndaj shpertheu lufta civile dhe shteti libanez perfundimisht u shemb.Ne plan te pare shteti duhet te garantoje sigurine shtetasve te tij,ligjin dhe rendin,pra kjo do te thote qe shteti duhet te jete sovran.Ai ka monopolin mbi perdorimin legjitim te forces, se kontrollit efektiv apo te ndalimit te dhunes se paligjshme publike apo individuale.
Ne shtetet e forta, nuk ka grupe dhe individe qe mund te rezistojne apo te shkelin mbi autoritetin e shtetit nepermjet forces.Kolumbia nuk e shkel dot kete prove,sepse kartelet e droges ne menyre efektive dhe sistematike shkelin ligjet e shtetit.Taksat e larta apo te uleta perparesite ne kerkimin e konsumit, centralizimin apo decentralizimin e sherbimeve qeveritare,shtimi i perfitimeve nga mireqenia perben, llojshmerine e percaktimeve te nje shteti te forte, por nga ana tjeter,menyrat e jeteses,percaktimet e bashkesise dhe kryqezatat ideologjike jane ceshtje themelore qe te qojne detyrimisht drejt situatave me shumen zero,dhe ne konflikte te dhunshme brenda shtetit.Kur ushtria merr ne dore shtetin,ajo patjeter e perjashton aktivitetin normal politik ,dhe ne qofte se behet nje shtet brenda shtetit, ajo kompromenton parimin e shtetit.
Duke pasur ne dore mjetet e dhunes, ajo eshte e prirur per te perdorur sidomos forcen kunder pjeseve te vecanta te popullsise.Me fjale te tjera ajo perben kercenim per sigurine e bashkesive dhe grupeve te tjera brenda shtetit.Diktatura ushtarake,vetem ne kohen e luftes ka nje fare shprese te justifikueshme per te pasur pelqimin e popullit.
Sic ka vene ne dukje Uilsoni ne 1899 ne analizen e tij “Mbi zhvillimin historik te qeverisjes” sistemet primitive politike apo te lashta, qeveriseshin normalisht me ane te forces dhe kercenimet me ndeshkimin fetar, madje shume prej tyre gezonin mjaft besnikeri nga populli gje qe zgjati me shekuj, por sot ka sisteme politike qe manifestojne parime mbi bazat negociuese ndermjet shteteve.
Pak shtete kane monopolin per sigurimin e drejtesise.Vrasjet spontane, dhe shkalla e larte e krimeve, nuk e kane ulur luften periodike te qeverive kundrejt krimit, pra nuk e ka zbutur problemin.
Nese veshtrojme,orvatjet per grusht shteti,lufterat civile ,lufterat mes bashkesive, dalim ne perfundimin, se jeta ne shume vende te botes eshte e rrezikuar, duke perfshire ketu : jo vetem sulmet e jashtme sic ka ndodhur ne rastin e historise Evropiane, por nga konfliktet brenda shtetit.
Ne argumentimin tim nje shtet duhet te kete qeverisje efektive, ne nje territor te caktuar.Ne qofte se qeverisja nuk shtrihet jashte kufinjve te kryeqytetit shteti, nuk eshte gje tjeter vecse nje sajese,megjithese nderhyrja e qeverive te huaja ndonese do ta ndihmonte vendin te merrte vehten, dhe te dilte nga situata ne menyre te perkohshme ,por kjo nuk do te perbente zgjidhje per vete shtetin dhe organizmat e tij.
Ceshtja qe shtrohet eshte se cfare i ben shtetet e dobeta?
Problemi i shteteve te dobeta ka qene ekzistent, dhe i pranishem gjithmone por me sulmet e njembedhjete shtatorit, u bene me vizual.Shume shtete te dobeta, kane karakteristika qe jane strukturore,nje element i rendesishem krahas shume te tjereve, eshte edhe niveli i ulet i legjitimitetit,segmentet kryesore te popullsise nuk i japin siguri shtetit,krereve ndonese keta te fundit jane te pabesueshem ose te mosbesues per to.Ato jane te dobeta ne pushtetin infrastrukturor, por jane misherim i shtetit,here-here udheheqesit portretizohen si shpetimtare,frymezues nga populli.
Ne boten e sotme,shteti edhe pse dobesohet, ai nuk zhduket thjesht me ikjen e nje autori suprem.Shtetet mbijetojne, por disa shemben dhe mbeten si entitite legale, nga operacionet shpetuese nderkombetare sic jane Bosnje-Hercegovina ,Iraku,Somalia,Kosova etj. Detyra e politikes moderrne ka qene te zbuse fuqine e shtetit,ta drejtoje aktivitetin e tij drejt objektivave te gjykuara,te ligjshme nga qytetaret, te cileve u sherben dhe te rregulloje ushtrimin e fuqise nen sundimin e ligjit.
•Kriza globale pasoje shkurtimeve te vendeve te punes, eshte faktor potencial qe ndikon ne tere aparatin administrativ te nje shteti, dhe ne dobesimin e strukturave te tij.Rezultati transformues sjell cenimin e sigurise, i cili vjen si pasoje e terrorizmit,armet e shkaterrimit ne mase,krimi i organizuar,epidemite, degradimi mjedisor,konfliktetet etnike qe qojne ne shtyerjen dhe kapercimin e kufinjve rajonal.Por jo te gjitha shtetet e dobeta paraqesin rrezikshmeri globale,pasi nje shtet mund te jete i varfer por elementet e sigurise jane ne nivelin e duhur .Ne anen tjeter e ngjashme me kete, mund te kete edhe shtete te fuqishme si Spanja dhe Irlanda ku ka konflikt te brendshem, mes separatisteve dhe shtetit qe udheheq,dhe kjo perben shqetesim te brendshem, por nuk perben rrezik sigurie per vendet e rajonit.Sigurisht impakti negativ shfaq efektete ne mbare arenen nderkombetare,ashtu sic ngjau ne luften e pare boterore.
Varferia nuk eshte shkaku dominant i terrorizmit,organizatoret e sulmeve mbi qendren boterore te tregtise dhe Pentagonin me njembedhjete shtator dymije e nje, ishin pjese e shtreses se mesme te shoqerise ,radikale,te ardhur nga Evopa Perendimore.

Shtetet me te dobeta sot ne bote dhe dukurite e tyre shpjeguese lidhur me renien e tyre.

Faktoret qe shpien vendin drejt renies,dobesimit dhe rrezimit te shtetit jane:
1-Terrorizmi . 2- Mosfunksionimi i gjygjesorit dhe legjislativit
3-Konfliktet rajonale. 4-Deshtimi dhe shkaterrimi i shtetit.
5-Krimi i organizuar. 6-Kriza valutore,inflacioni.
7-Revolucionet apo lufterat. 8- Mungese demokracie.
9- Ekonomia informale. 10-Perhapja e armeve te demtimit ne mase.

Shtetet me karakter konfliktual
Turqi,Avganistan,Uzberkistan,Rumani,Moldavi,Gjeorgji,Bosnje Hercegovine,Pakistan,Irak,Somali,Turkmenistan,Azerbajxhan,Ruanda,Kine –Tibet,Arabo Izraelitet.
Avganistani
Avganistani shteti, ku brenda te cilit eshte rritur terrorizmi,qe perbehet nga grupe te ndryshme Islamik.Organizata terroriste Islamike, Alkaeda, e cila shfrytezon te gjitha mjetet e dhunes, me ane te se ciles ata mendojne se mund te arrijne aspekte te caktuara politike.Ato e kane bazen tek popullsia e varfer,te manipuluar ne organizata kriminale,te cilat i kane rrenjet ne trafikun e armeve,te klandestineve,tek droga.
Keto organizata sundojne ne kete vend, dhe kane epersi taktike shume te forta ,qe kane arritur te depertojne edhe ne institucione te rendesishme te vendit,dhe strategjia e mirefillte e se ciles eshte vetem mbjellja e panikut dhe pasigurise ne Avganistan, dhe ne vendet e rajonit perreth.Ky vend eshte ne doren e terroristeve ku mbillet tension dhe frike.
• Deshtimi i shtetit dhe rrezimi i tij ka cuar drejt eliminimit te mardhenieve me vendet e rajonit.
• Administrata e korruptuar ,nga opiumi terrorist ka depertuar ne cdo qelize te pushtetit.

• Terrorizmi islamik dhe mendesite e prapambetura te popullit te Avgan.

• Afganistani per vite te tera ka qene destabilizues per vete popullin e tij, por edhe rajonin perreth dhe mbare globin.


Krimi i organizuar ne kete vend, eshte shume i perhapur, perben element pasigurie, dhe rrezikshmerie, jo vetem per popullsine e tij, por edhe per vendet e rajonit dhe mbare botes.Lidhja e saj me terrorizmin ka bere qe per vite me rralle, ajo te sherbeje si fole e akteve terroriste,shteti dhe forcat e sigurise jane te dobeta,te pasigurta ,vend nga ku mbizoteron ekonomia informale ,infiltrimi i terrorizmit ka goditur shtetin, ka korruptur dhe depertuar ne cdo qelize te strukturave administrative,pjesa derrmuese e popullsise jane analfabete dhe jetojne ne kushtet e mesjetes.
Vendi ku eshte instaluar Alkaeda dhe ku zene strehe edhe shume organizata te tjera terroriste.
Te gjitha kushtet e lartpermendura bejne qe klima te jete me e favorshme per ushtrimin e profesioneve terroriste ,pikerisht aty ku opiumi mbillet dhe shitet si mielli ne tregun Evropian.

IRAK
Regjimi autoritar dhe dobesimi i ketyre shteteve vjen si pasoje e sundimit me ane te forces,shtetet autoritare ne pamje te pare duken te forta,por nje shtet qe nuk funksionon mbi bazen e demokracise dhe lirise, ai personifikon mollen e kalbur ne zemer te saj ,aty ku pasuria ndahet ne menyre te pabarabarte pikerisht kur regjimi ne dukje ishte me i forte atehere ai shfaqte shenja dobesie.
Sadam Husein ishte tipiku autoritarist dhe se bashku me hallkat e tij ra edhe shteti.Pra pas shume perpjekjesh per ta mbajtur vendin e tij te izoluar, arriti ta qonte vendin e tij ne nje kolaps te vertete ndonese imazhi i tij ishte shume i forte.
Por nje shtet qe ti largohet sa me shume kufirit te renies, duhet te kete tregues sa me te forte te shkalles se rrezikshmerise me te ulet,te mos paraqese veshtiresi per vendet e rajonit.

Konfliktet me karakter etnik shpien ne rrezimin e shteteve:
Bosnje-Hercegovina
Bosnje hercegovina qe la pas pasojat e nje lufte te pergjakshme,nje popullsi qe perbehet nga boshnjaket,serbet dhe kroatet ,perjetoii konflikte te ashpra qe qoi vendin ne shkaterrim dhe genocid.U desh qe te nderhynin forcate sigurise nderkombetare qe te ndalonin masakrate e mekanizmave Serbe qe u bene ne kete vend.Ndonese fillimisht marrveshja e Dejtonit perbente shuarjen e luftes, dhe hapjen e rruges per paqen e se ardhmes, sot aktualiteti tregon se situatat jane nen kontrollin e vete pakicave etnike ne Bosnje –Hercegovine,si edhe nen mbikeqyerjen e plote te sigurise intenacionale.
Serbi-Kosove
Kosova dhe pakicat Serbe.E njohur me 17 shkurt 2008 si vend i pavarur nga shume shtete te botes, per shume vite me rralle shprehu indinjaten per tu ndare nga makina Serbe,dhe per tu veteqeverisur,Kosova u be arene nderkombetare dhe ceshtje e dites per shume shtete te globit qe nuk mendonin se ekzistonte ne bote nje shtet i tille,dhe pikerisht vjen dhe behet vizual ne luften e 1997 kur shtetet pergjegjese per sigurine globale e pane si nderhyrje te domosdoshme.Sot: Kosova ka ende ceshtje te pashuara, dhe vatra konfliktesh te urrejtjes ndermjet popullit Serb dhe atij Kosovar.
Afrike.
Administrata publike e dobet apo e deshtuar eshte shkaku kryesor i krizez dymbedhjetevjecare ne kete vend,aftesia e qeverise afrikane per te zbatuar dhe planifikuar politika ,qe nga koha e pavaresise e gjer me tani kane ardhur ne renie ,dhe i ka hapur rruge konflikteve te metejshme.Shtetet e dobeta paraqesin nje sfide ne sistemin qeverisjes globale,qe kur sistemi internacional eshte dizenjuar per te punuar ne superimin e vendeve te dobeta.Shtetet qe nuk jane te afta te veteqeverisin por mund te behen rezervuar ujembledhes ,me ane te semundjeve shkaterruese si Aids,i krimit te organizuar, trafiqet e qenieve njerezore, trafikimit te armeve etj.
Ky problem nuk fanitet por faktikisht behet akoma me i rende kur nderhyrja e huaj vjen permes ndertimit te shtetit me shume ,se nepermjet zgjatjes se kondicionalitetit.
Shtetet e botes me pak te zhvilluar jane te dobeta ,dhe fundi i Luftes se ftohte coi ne lindjen e nje grupi shtetesh te deshtuara apo te trazuara ,duke filluar nga Evropa e deri ne Azine Jugore.
Keto shtete te vogla ,paraqesin rrezikshmeri per rendin boteror,sepse ato jane burim konfliktesh dhe abuzimesh te renda me te drejtat e njeriut dhe jane bere fole te mireqena, per llojin e ri te terrorizmit qe mund ti shtrije kthetrat e tij drejt botes se zhvilluar.Forcimi i ketyre shteteve eshte kthyer tashme ne nje detyre jetike per sigurine nderkombetare.
Siguria globale
Se pari duhet te pranojme se ceshtja e sigurise, e cdo niveli qofte kjo e konceptuar ne nje pike te caktuar kohore, permban ne vete shume konflikte ideore te cilat ne shume raste kane qene frute te levizjeve masive sociale te kane qene pikerisht keto keqinterpretime te sigurise, dhe ne vetevete kane krijuar nje pasiguri ne fillim rajonale ose lokale, dhe qe me vone eshte pershkallezuar ne kontinentale ose globale. Gjate luftes se ftohte shume akademik e kane konceptuar sigurine ne baze kombetare dhe ne qender te se ciles ka qene ana militare. E thene ndryshe, elitaret e kohes i benin llogarite e mbrojtjes vetem ne baza ushtarake duke i lene menjane te gjitha aspektet e tjera. Fryti i nje ideologjie te tille ishte gara e armatimeve qe krijoi ne vetvete luften e ftohte por ne kontekstin bashkohor po perdoren mjetet parandaluese ,negociuese dhe diplomatike.
Shume organizma te sigurise nderkombetare sic jane Nato dhe plot organizata me peshe ne mbrojtjen e sigurise globale, qe luftojne terrorizmin me nderhyrjen e tyre taktike, dhe diplomatike do te mundesojne, qe edhe ajo pjese e erret e lindjes se mesme, por jo vetem kaq edhe ne vendet e tjera te mbare globit te etiketuara si terroriste, dhe jo te paqme per rajonin perreth, te behen me kalimin e viteve gur themeli i vendosjes se paqes dhe stabilitetit, jo vetem per vendin e tyre por edhe per mbare boten.Shtetet bien por edhe ngrihen ne dekadat e ardhshme.